Metingen waterkwaliteit door burgers veelbelovend

Met Waterdiertjes.nl kan iedereen bijdragen aan het inventariseren van de waterkwaliteit. Sinds de lancering in mei 2018 hebben scholieren en geïnteresseerden vele kevers, wantsen en poelslakken gevangen. Meer dan de helft van de bezochte wateren scoort een goede of uitstekende kwaliteit. Vergelijking met inventarisaties door professionals leert dat dit een goed begin is voor Waterdiertjes.nl.

Wie heeft er niet in zijn of haar jeugd langs de kant van een poeltje, beekje of slootje gestaan en zich verwonderd wat er allemaal in dat water kan leven? Die verwondering biedt mooie aanknopingspunten om burgers en scholieren te betrekken bij onderzoek naar waterdieren en waterkwaliteit. Daarom werd in maart 2018 door een aantal organisaties het initiatief genomen om hier meer aandacht voor te krijgen door het ontwikkelen van de Waterdiertjes WebApp, een website die zich op je smartphone gedraagt als een app. Naast betrokkenheid van burgers en scholen zou dat mogelijk ook interessante gegevens opleveren voor betrokken onderzoekers. Het initiatief leidde begin mei tot de lancering van de website Waterdiertjes.nl, waarmee gevangen diertjes geregistreerd en doorgegeven kunnen worden. De Vlaamse ‘Zoetwater Zoekkaart’, vertaald uit het Engels, vormt de basis achter de WebApp. Alle dieren van die zoekkaart staan in de app. De app geeft als één van de eerste in de wereld, een oordeel over de kwaliteit van het water gebaseerd op de ingevoerde soorten met hun aantallen.

Nu het winterseizoen is aangebroken en er niet veel veldwerk meer gedaan wordt, is het moment geschikt om te evalueren wat het initiatief heeft opgeleverd en wat ermee gedaan kan worden. Professionals, zoals de regionale waterbeheerders, inventariseren ook de waterkwaliteit en de bijdrage van Waterdiertjes.nl wordt zichtbaar door die te vergelijken met wat de professionals doen. Hier beschrijven we eerst de bevindingen van Waterdiertjes.nl en daarna die van de professionals om te zien waar de overeenkomsten en verschillen zitten om zo inzicht te krijgen in de aanvullende waarde van Waterdiertjes.nl.

Bevindingen van Waterdiertjes.nl
In de periode mei tot en met oktober 2018 zijn in totaal 385 bemonsteringen uitgevoerd, waarvan 178 in sloten, 70 in poelen, plasjes en meren, 40 in stadswateren en slechts 28 in stromende wateren. De meeste waarnemingen zijn uitgevoerd in mei, juni en oktober, wat vooral samenhangt met buitenlessen van scholen. Het aantal dieren dat per bemonstering is gevangen varieert tussen 1 en 667 met een mediaan van 50 individuen. Het linker paneel van de figuur hiernaast laat de top 10 van groepen van dieren zien die op veel plekken zijn aangetroffen. Waterkevers, poelslakken, nymfen van waterjuffers, bootsmannetjes, schaatsenrijders, posthoornslakken en duikerwantsen komen in meer dan de helft van de monsters voor. Meer dan duizend individuen zijn geregistreerd van bootsmannetjes, watermijten, duikerwantsen, poelslakken, waterkevers, schaatsenrijders, zwemmende haften, nymfen van waterjuffers, vlokreeften en posthoornslakken.

De waterkwaliteit zoals berekend op grond van de aanwezige dieren varieert van zeer slecht tot uitstekend en ruim de helft kent een goede of uitstekende kwaliteit.

Bevindingen van professionals
De regionale waterbeheerders in Nederland verzamelen ook gegevens over ongewervelde dieren in het oppervlaktewater om zo de kwaliteit in de gaten te kunnen houden. In de periode 2013 tot 2017 hebben zij ruim 4500 bemonsteringen uitgevoerd en de gegevens beschikbaar gemaakt op de website Waterkwaliteitsportaal.nl. Voor zover uit de gegevens opgemaakt kan worden is ruim 40% van de bemonsteringen uitgevoerd in beken, ruim 25% in sloten, 18% in kanalen en 12% in meren en plassen. De aantallen dieren die zijn gevangen variëren tussen 30 en 114.460 met een gemiddelde van 1722 en een mediaan van 876 individuen. In het rechterpaneel van de eerste figuur staat de top 10 van groepen van dieren die op veel plekken zijn aangetroffen of in grote aantallen. Larven van vedermuggen, wormen, poelslakken, waterkevers, tweekleppigen, watermijten, zoetwatervlokreeften, kokerjuffers, zoetwaterpissebedden, duikerwantsen, posthoornslakken en larven van zwemmende haften komen in meer dan de helft van de bemonsteringen voor en in grote aantallen. Bloedzuigers, larven van knutjes en nimfen van waterjuffers zijn ook in meer dan de helft van de monsters aangetroffen, maar in kleinere aantallen.

De kwaliteit van de wateren die door de professionals zijn bemonsterd, is met dezelfde methode berekend als voor Waterdiertjes.nl en varieert van zeer slecht tot uitstekend. Ruim 55% van de monsters heeft een goede of uitstekende kwaliteit. Lang niet alle dieren die door de professionals verzameld zijn, worden gebruikt bij het berekenen van de waterkwaliteit.

Vergelijking Waterdiertjes.nl met professionals
De aantallen verzamelde dieren zijn nogal verschillend tussen de professionals en Waterdiertjes.nl. Professionals vangen beduidend meer dieren dan Waterdiertjes.nl, mede doordat er anders en doorgaans ook een groter oppervlak bemonsterd wordt.

De professionals verzamelen veel gegevens over beken, sloten, kanalen en meren terwijl voor Waterdiertjes.nl vooral slootjes, kleinere poeltjes en plasjes en stadswateren bekeken zijn. Waterdiertjes.nl bemonstert vaker de kleinere wateren en vaker in de stad. Waterdiertjes.nl brengt daarmee de waterkwaliteit in kaart van andere wateren dan de professionals.

De professionals hebben vaker larven van de vedermug, wormen, tweekleppigen, bloedzuigers en pissebedden gevangen dan bij Waterdiertjes.nl. Het zijn dieren die vaker in de waterbodem leven. Een mogelijke reden voor dit verschil kan zijn dat de professionals de waterbodem wel bemonsteren en dat die bij Waterdiertjes.nl minder aandacht krijgt. Bij Waterdiertjes.nl zijn juist meer waterkevers, bootsmannetjes, duikerwantsen, schaatsenrijders en watermijten gevonden. Dit zijn allemaal groepen van dieren die nogal beweeglijk zijn. Bij het zoeken naar de dieren vallen beweeglijke dieren veel sneller op dan de onbeweeglijke.

De waterkwaliteit bij Waterdiertjes.nl is net even anders verdeeld dan bij de professionals. Opvallend is dat er relatief weinig monsters als uitstekend worden beoordeeld in vergelijking met de professionals terwijl de goede kwaliteit juist vaker is vastgesteld. Ondanks deze verschillen is het aandeel van de monsters met een goede of uitstekende kwaliteit vergelijkbaar bij de professionals en Waterdiertjes.nl.

Concluderend
Dit eerste jaar is een flink aantal wateren bemonsterd door Waterdiertjes.nl en in vergelijking met de professionals zijn meer kleinere wateren en meer stadswateren onder de loep genomen. Voor de professionals (de regionale waterbeheerders) kan dit aanvullende informatie opleveren over de kwaliteit van hun gebied.

Volgens zowel de professionals als Waterdiertjes.nl is in ruim de helft van de bemonsteringen de kwaliteit goed tot uitstekend, waarbij de uitstekende kwaliteit bij de professionals wat vaker voorkomt. Deze overeenkomst is positief, maar er moet wel bedacht worden dat niet dezelfde wateren zijn bemonsterd. Het zou zeer interessant zijn als enkele professionals dezelfde wateren bemonsteren als Waterdiertjes.nl om op die manier een veel nauwkeurigere vergelijking te kunnen maken.

De professionals verzamelen meer diersoorten dan die nu bij Waterdiertjes.nl geregistreerd kunnen worden. Hier liggen wel kansen voor Waterdiertjes.nl door de lijst met opgenomen dieren nog eens goed tegen het licht te houden en te bekijken of de lijst niet uitgebreid zou kunnen worden, waarbij het op naam brengen van de dieren niet ingewikkelder moet worden. Daarnaast wordt voor een aantal groepen een vrij grof determinatieniveau gehanteerd, zo worden alle slakken tot de poelslakken of posthoornslakken gerekend, wat natuurlijk niet helemaal correct is. Met wat eenvoudige richtlijnen moet het mogelijk zijn om wat meer onderscheid te maken in zulke groepen. De professionals vangen meer dieren die op de waterbodem leven of minder beweeglijk zijn. Bij Waterdiertjes.nl ligt hier een mogelijkheid om aan die waterbodem ook meer aandacht te geven.

Waterbeheerders die geïnteresseerd zijn in het werken met burgers en scholieren zouden met deze partijen om tafel kunnen gaan zitten en bespreken hoe ze elkaar kunnen aanvullen. Zo zou bemonsteren van een aantal wateren door zowel de waterbeheerders als scholieren en burgers veel inzicht verschaffen in de onderlinge uitwisselbaarheid van de resultaten.

Tot slot zou een verdere kwaliteitscontrole bij Waterdiertjes.nl uitgevoerd kunnen worden. Wanneer bij het insturen van de gegevens ook nog foto’s van de gevangen dieren, alsmede de locatie meegestuurd zouden worden, biedt dit aan experts een mogelijke vorm van validatie wat de kwaliteit van de waarnemingen weer ten goede zou komen.

Meedoen?
Ook in 2019 kan iedereen via Waterdiertjes.nl weer waarnemingen doorgeven. Weet jij welke dieren er bij jou in de buurt in het water zitten? Ga het inventariseren en geef het door!

Tekst: Edwin Peeters, Wageningen Universiteit; Matthijs Begheyn, Globe Nederland; Julian Starink, ministerie van Infrastructuur en Waterstaat; Anton Gerritsen, de Waterspin; Reina Kuiper, SME, thans Wageningen Universiteit; Tijmen Vink, Forget the Fish; Bas van der Wal, STOWA
Foto: Matthijs Begheyn
Figuren: Waterdiertjes.nl