Artikel Boerderij: De gestage opmars van de neventak

Ruim 40% van de boeren in Nederland doet meer dan alleen koeien melken, varkens fokken of aardappels telen. Naast het primaire bedrijf hebben ze een zorgtak, een winkel, een kaasmakerij, een camping, vergaderlocatie of kinderopvang, ze bieden koeknuffelen, boerderijfeestjes, educatie en nog veel meer. Je kunt het haast niet bedenken of boeren doen het. Vooral melkveebedrijven, op de voet gevolgd door akkerbouwers, combineren het primaire bedrijf met een aanvullende activiteit.

Toerisme op het platteland

Zo’n verscheidenheid aan neventakken was er niet altijd. Aanvankelijk stond een tweede tak gelijk aan toerisme. De kiem daarvan werd al gelegd eind 19e eeuw. Niet dat boeren toen bewust bezig waren met een tweede of derde tak, ze hadden wel wat anders te doen. Zo was het de tijd van ontginnen. Woeste gronden werden mede dankzij de beschikbaarheid van kunstmest geschikt gemaakt voor landbouw, er was werk aan de winkel. In diezelfde periode begonnen stedelingen te verlangen naar iets dat je als vakantie zou kunnen omschrijven. Even weg uit de drukte en de stank van de stad, even de ruimte van het platteland ervaren. En de schoonheid, maar dan niet die van de ontgonnen gronden, maar die van de ruige onlanden. Het authentieke platteland, liefst zonder de opkomende moderniteiten, dat wilden ze beleven, zo blijkt uit Veranderend Platteland, een onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen uit 2017. De oprichting van de ANWB in 1883 en de VVV in 1885, hielpen een handje. De organisaties stimuleerden mensen om onder meer het platteland te bezoeken en daarmee was het plattelandstoerisme geboren.

Rommel

In de jaren ’20 van de vorige eeuw ging het ineens hard. Het platteland was the place to be en hoewel herbergen er garen bij sponnen, waren grondeigenaren ietwat benauwd voor al dat bezoek. Bezoek dat nogal eens rommel achterliet. Reden voor sommige boeren en landgoedeigenaren om af te zien van verdere medewerking aan toerisme, ze wilden hun land en erf niet meer openstellen. Voor de ANWB was het de aanleiding om een bewustwordingscampagne voor recreanten te lanceren. In 1926 verschenen overal op openbare plaatsen posters met de slogan: Laat niet als dank voor ’t aangenaam verpozen, de eigenaar van ’t bos, de schillen en de dozen. Het werd een klassieker en hij had ook nog effect.

Regelgeving was er nog niet, iedereen die dat wilde kon de boomgaard aanwijzen als plek om tentjes neer te zetten, anderen maakten eenvoudige logeerplekken door een deel van de schuur af te scheiden middels een groot gordijn. Er achter stonden stapelbedden, een tafel en vier stoelen, en klaar was de accommodatie. Wat ook voorkwam was dat de boer en zijn gezin ’s zomers verhuisden naar de schuur of stal, die stond dan toch leeg, en dat ze hun voorhuis verhuurden aan vakantiegangers.

Invoering vijfdaagse werkweek

Toen in 1961 de vijfdaagse werkweek werd ingevoerd, hadden mensen in de steden ineens weekend. Twee vrije dagen achter elkaar; het had grote gevolgen voor de recreatie. Bermtoerisme kwam opzetten, maar ook het plattelandstoerisme groeide en groeide. Meer en meer mensen konden zich een auto permitteren zodat ze hun vertier ook verder van huis konden zoeken. Een paar dagen naar bos of strand, het was binnen handbereik en van het één kwam het ander. De toeristen bleven niet alleen overnachten bij boeren op het erf, ze kochten ter plekke ook af en toe producten zoals verse melk, een mandje eieren, een stuk kaas, een paar ons spek. Dat was het begin van huisverkoop. Enkelen begonnen al met het aanbieden van stalling voor caravans of paarden.

Vooral grotere bedrijven met neventak

Lang bleef het reilen en zeilen van nevenactiviteiten onder de radar. Het fenomeen was bekend maar er was geen idee van het economisch belang. Was het veel werk? En kon het als puntje bij paaltje kwam wel uit allemaal? Pas in 1998 kwam er onderzoek, het LEI keerde 15 bedrijven met een neventak binnenstebuiten en kwam tot de conclusie dat er met de extra activiteit jaarlijks gemiddeld 470 uur werk gemoeid was ofwel een halve arbeidsplaats. Dat werk, dat grotendeels werd gedaan door de vrouw, was doorgaans prima te combineren met het bedrijf. Heel opvallend was dat juist de grotere bedrijven er een tak bij hadden, waarom dit zo was, werd niet verklaard.

En wat leverde het allemaal op? Gemiddeld 21.300 gulden (€ 9.665) per bedrijf waarvan iets meer dan de helft was toe te schrijven puur aan het recreatiegedeelte. Maar vaak waren er nog andere activiteiten zoals verhuur van gebouwen of beheersvergoedingen. Alles bij elkaar harkten de bedrijven gemiddeld een derde van hun gezinsinkomen bij elkaar met de neventak. Dat was meer dan een leuk zakcentje, het was serieuze business. Toch was het niet alleen geld dat hen dreef. De onderzoekers noteerden dat de boeren en boerinnen het vooral erg leuk vonden om te doen. Men beleefde veel plezier aan het contact met klanten, consumenten en recreërende bezoekers.

Grofweg helft heeft neventak

De drijfveren zijn sindsdien niet veranderd, zo bleek uit onderzoek van Wageningen University & Research en uitgeverij Agrio. Zij enquêteerden vorig jaar 1.200 bedrijven over hun bedrijfsstrategie en toekomstperspectief. Wat bleek? De helft van hen houdt er op de een of andere manier een neventak op na. Dat percentage wijkt iets af van de recenter gepubliceerde resultaten van het CBS dat uitkomt op ruim 40 %. Han Wiskerke, hoogleraar rurale sociologie bij Wageningen UR, verklaart dat onder meer doordat er bij het WUR-onderzoek geen tuinders en bollenkwekers zaten. “En verder zat het hem in de vraagstelling. Het is daarom altijd lastig twee verschillende onderzoeken met elkaar te vergelijken, maar wat je wel kunt zeggen, is dat in beide gevallen een stijgende trend te zien is.”