Gorcumse stadsnatuur trekpleister voor bijzondere bijen

Een inventarisatie van de bijenfauna van drie gebieden nabij de stadskern van Gorinchem leverde maar liefst 86 soorten op. Daarvan staan er 12 op de Rode Lijst. Er werden kenmerkende soorten voor zowel rivieroevers als steden gevonden. Hieruit blijkt dat met geschikt beheer ook in de stad ruimte kan zijn voor gebiedseigen en bijzondere natuur met kansen voor wilde bijen.

De gemeente Gorinchem heeft biodiversiteit al jaren hoog op de agenda staan. De recente publieksinteresse voor (de achteruitgang van) wilde bijen werd ook gedeeld door de gemeente. EIS Kenniscentrum Insecten heeft daarom in 2018 een onderzoek naar bijen uitgevoerd binnen de stadsgrenzen van Gorcum. De drie geselecteerde gebieden zijn in de lente en zomer elk vier keer bezocht. De inventarisatie geeft een goede indruk van de Gorcumse bijenfauna en van de factoren die van belang zijn voor het behoud en de stimulatie ervan.

Kansen en verantwoordelijkheden
Uit de resultaten van het onderzoek blijkt dat Gorinchem een bijzondere bijenfauna bezit. Dit brengt zowel kansen als verantwoordelijkheden met zich mee. Het beheer in de onderzoeksgebieden blijkt tot op heden geschikt voor een grote variatie aan bijensoorten. Voor Gorinchem geldt dan ook het advies om het beheer van de onderzochte gebieden grotendeels onveranderd te laten. Ook in andere steden kunnen door simpele veranderingen in (maai)beheer grote stappen gemaakt worden om het stedelijk groen aantrekkelijker te maken voor wilde bijen en andere insecten.

Resultaten
In totaal zijn gedurende het onderzoek 86 soorten bijen gevonden. Uit historische gegevens zijn nog 11 aanvullende bijensoorten bekend, waarmee het totaal aantal voor Gorinchem op maar liefst 97 soorten komt; bijna een derde van de gehele Nederlandse bijenfauna. Er werden 16 zeldzame tot zeer zeldzame soorten gevonden en 12 soorten van de Rode Lijst. Van 4 soorten werd tijdens het onderzoek zelfs de eerste waarneming voor Zuid-Holland gedaan.

Bijzonderheden
Een aantal van de gevonden soorten is typerend voor het rivierengebied. Het gaat vooral om bijen met een voorkeur voor planten die veel langs rivieren groeien. Zo bezoekt de kattenstaartdikpoot alleen de grote kattenstaart, een typische plant van rivieroevers. De roodrandzandbij is een bedreigde soort die alleen nog rondom de Biesbosch en in Zuid-Limburg voorkomt. De donkere klaverzandbij, geelstaartklaverzandbij en de wikkebij staan bekend als typische soorten van bloemrijke uiterwaarden. De grote rivieren spelen een belangrijke rol in de verspreiding van dergelijke soorten, die bloemrijke rivieroevers volgen op zoek naar geschikt leefgebied.

Andere soorten zijn typische cultuurvolgers en komen bijna alleen voor in stedelijk gebied. De lookmaskerbij is een zeer zeldzame bij die vrijwel alleen voorkomt in (volks)tuinen vanwege haar voorkeur voor ui-achtige planten. Ook de blauwe metselbij wordt veel gezien in steden. Stedelijk groen, mits goed beheerd, vormt een bijzondere leefomgeving voor bijensoorten die van warmte houden, graag tuinplanten bezoeken of gebruik maken van bijenhotels.

De wikkebij, de breedbandgroefbij, de zompmaskerbij en de lookmaskerbij werden tijdens het onderzoek voor het eerst in Zuid-Holland aangetroffen. Van een aantal andere soorten betrof het hier de tweede of derde waarneming voor de provincie. Mogelijk speelt klimaatverandering een rol bij de verschuiving van het leefgebied van veel soorten, zoals de breedbandgroefbij, die voorheen alleen uit Limburg bekend was.

Beheer
Als het gaat om biodiversiteit heeft Gorinchem haar locatie langs de oever van de Boven-Merwede mee. Toch is een groot deel van de waarde van de Gorcumse stadsnatuur te danken aan de inspanningen van de gemeente. Beheer kan stedelijk groen maken of breken en in Gorinchem wordt bewust gekozen voor natuurvriendelijker beheer. De stadswal en het landschapspark De Donken worden minder vaak gemaaid en het maaisel wordt afgevoerd. Langs de rivieroever wordt een bloemrijke strook gespaard bij het maaien. Waardevolle landschapselementen als bloeiende struiken en dood hout worden door de beheerders ontzien. Op volkstuincomplex Oostgracht geldt een totaalverbod op het gebruik van bestrijdingsmiddelen. Langs de volkstuinen ligt een historisch wilgengebiedje waar gefaseerd wordt geknot en slechts één keer per jaar wordt gemaaid.

Tekst: Linde Slikboer, EIS Kenniscentrum Insecten; gemeente Gorinchem; Johan Sterk, Stichting Gorcum Natuurlijk Groen
Foto’s: Linde Slikboer; Menno Reemer