Op de koffie bij | De Stichting Heerlijkheid Vijfheerenlanden

Het verhaal achter het rondje langs de Wiel van Bassa

Terwijl half Nederland met vakantie is, hebben wij voor ons maandelijks interview een afspraak met Ad de Jong en Ton Stek van de Stichting Heerlijkheid Vijfheerenlanden in Schoonrewoerd. Ad en Ton zijn samen voorzitter van de stichting en we zijn te gast bij Ton Stek aan de keukentafel met folders van de Heerlijkheid en een (h)eerlijke fles appel & perensap en perensap.

Grootste doorbraakwiel van Nederland
Het verhaal van de Stichting Heerlijkheid Vijfheerenlanden begint bij een gewoon rondje rondom de Wiel van Bassa, een uniek stuk natuur, waar al sinds mensenheugenis 600 hoogstamfruitbomen staan, verspreid rondom de Wiel. De Wiel van Bassa is in 1573 ontstaan door een dijkdoorbraak, waarbij een aantal bewoners en dieren uit dit gebied door het water werden verzwolgen. Het is de grootste doorbraakwiel van Nederland, 13ha groot en tot 8m diep. De Wiel ligt aan de westzijde van de Diefdijk, net even buiten Schoonrewoerd. De 600 hoogstamfruitbomen met tientallen oude appel- en perenrassen vormen een belangrijk deel van de geschiedenis. Sommige van hen zijn meer dan 100 jaar oud en behoren tot cultuurhistorisch erfgoed.

Aardkundig monument
De Wiel van Bassa is op 17 juli 2025 als negende Aardkundig monument van de provincie Utrecht benoemd en is een beschermd natuurgebied. Een Aardkundig monument vertelt het verhaal achter de natuurlijke vorming van het landschap, vaak ook in samenspel met de mens. De sporen van het ontstaan van het gebied zijn nog te herkennen, zoals dat ook bij de Wiel het geval is. Het natuurgebied Wiel van Bassa grenst aan de verdedigingswerken van de Hollandse Waterlinie, die behoren tot het UNESCO Werelderfgoed. Het kwelwater zorgt ervoor, dat het water van de Wiel fris en vers blijft, waardoor er ’s zomers ook gezwommen kan worden.

Een ‘rondje’ langs de Wiel
Dagelijks lopen vele Schoonrewoerders een rondje rond De Wiel, zo ook Ad de Jong, die op zijn rondje zag dat het natuurgebied met de hoogstamfruitbomen minder goed onderhouden werd. Wim Scherpenzeel, die de boomgaarden pacht van het Zuid-Hollands Landschap en die dit jaar  zijn 77^ste verjaardag vierde, lukte het in 2021 niet meer om deze enorme hoeveelheid hoogstambomen en de bijbehorende grond in zijn eentje goed te beheren. Tijdens een wandeling sprak Ad Wim aan en stelde voor hem met het onderhoud te gaan helpen. Ad plaatste een oproep voor plukkers en andere vrijwilligers en had al snel een groep enthousiaste dorpsbewoners bij elkaar die elk op zijn of haar manier een steentje wilde bijdragen om het idee uit te werken.

Enthousiaste dorpsbewoners waren voldoende om te starten
Bij de start was er geen concreet plan van aanpak, geen financiële middelen; het enige wat zeker was, was dat de appels en peren groeien en dat ze vanaf september geoogst konden worden. Het belangrijkste wat hiervoor nodig was, was er wel: een groep enthousiaste mensen. Er volgde een gesprek met het Zuid-Hollands Landschap, er werd een bestuur gevormd en er werd besloten tot de oprichting van een Stichting om van een idee naar gedegen plan te komen en dat gebeurde in april 2021. Het Zuid-Hollands Landschap nam plaats in het bestuur en hielp met een lening en er kwam een startsubsidie van de Gemeente Vijfheerenlanden. Op een aantal momenten werd advies ingewonnen bij een professionele fruitteler en natuurlijk was er de jarenlange ervaring van Wim Scherpenzeel, die al zijn hele leven op Hoeve de Kruithof aan de Wiel van Bassa woont.

Ambities van de Heerlijkheid
In de akte van oprichting werd de doelstelling van de Stichting Heerlijkheid Vijfheerenlanden als volgt beschreven: Het natuurgebied rondom de Wiel van Bassa te bewaren, de cultuurhistorische waarde te behouden voor de komende generaties. Daarnaast het gebied en de daarbij behorende hoogstamboomgaarden te beheren, te verduurzamen en de jaarlijkse oogst een zinvolle bestemming te geven. Om deze ambities te realiseren is er vanaf 2021 samen met de pachter gewerkt om in eerste instantie de oogst binnen te halen. Het eerste jaar werd er alleen perensap gemaakt. Met de pachter is afgesproken dat de bomen niet meer bespoten zouden worden. Inmiddels zijn we vijf jaar verder en kunnen we met recht spreken over (h)eerlijke streekproducten van onbespoten hoogstamfruit. In plaats van bespuiten en kunstmest genieten de bomen nu rond de Kerst van een ‘heerlijk kerstdiner’ in de vorm van ruwe stalmest, die op een natuurvriendelijke manier zorgt voor de voeding die de bomen nodig hard hebben.

Verbinding
Inmiddels beschikt de Stichting over 125 vrijwilligers en beschermers. Hiervan zijn ruim 40 mensen ook actief tijdens de oogst. Andere vrijwilligers helpen mee bij het onderhoud van het gebied zoals: gras maaien, hooien, bemesten, snoeien of bij het transport van het fruit, productie van de streekproducten, verpakken, verkoop, catering, marketing en PR. Het is een hechte groep mensen geworden, die met elkaar zorgen voor verbinding in het dorp en in de regio. Mensen die elkaar anders misschien nooit zouden ontmoeten, gaan samen aan de slag onder de hoogstambomen met gezamenlijk resultaat. Ook buiten de werkzaamheden voor de Heerlijkheid hebben de vrijwilligers contact met elkaar en kijken naar elkaar om.

Lustrum oogst
Dit jaar wordt er voor de 5^e keer geoogst en zoals het er nu uitziet, zal de oogst rijk zijn. De regelmatige regenval van de afgelopen maanden en natuurlijk de Schoonrewoerdse zomerzon zorgen voor hangende takken, zwaar van appels en peren. Eén van de oude appelrassen, die al in juli geplukt worden, is de Yellow, een moesappel die maar korte tijd houdbaar is. De Yellow wordt snel gevolgd door de vroege handpeer Clapps, een oud perenras, dat begin augustus wordt geoogst. Naast Yellows en Clapps staan er nog tientallen andere oude fruitrassen rondom de Wiel van Bassa. Wie kent nog de Zoete Bloemee, de Jasappel of Winterriet en IJsbout peren. Alle soorten zijn terug te vinden op de website van de Heerlijkheid: www.heerlijkheidvijfheerenlanden.nl

Start van de pluk
Officieel begon dit jaar de pluk op zaterdag 16 augustus en daarbij sloten zich weer een aantal nieuwe vrijwilligers aan. De nieuwkomers worden wegwijs gemaakt door de ervaren plukkers. Je moet even weten hoe hoog mag je op de ladder, die soms wel 35 sporten tellen. Hoe draag je een plukschort met de minste belasting voor je nek. Wat is goed schoeisel en speciaal voor degene met langer haar, is het opletten dat je niet verstrikt raakt in de takken. Bij de start van de pluk is er altijd aandacht voor de ARBO-omstandigheden. Tijdens de pluk wordt iedereen ontvangen met koffie en koek en op de zaterdag wordt ook de lunch verzorgd, waarbij een kop traditionele plukkerssoep niet ontbreekt.

Een idee groeide uit tot …
Wat in 2021 begon als een idee, is inmiddels dankzij de inzet van veel vrijwilligers uitgegroeid tot een goed lopend klein bedrijf met enkel en alleen onbezoldigde vrijwillige werknemers. De productie die begon met perensap, is door de jaren heen uitgebreid met appelsap en grote en kleine flesjes, Appel & Perensap, Appel & Perenstroop en een dubbel gebrouwen Appel & Perenbier van 7%. Daarnaast wordt de stroop door de Ambachterij in Schoonrewoerd gebruikt om een speciaal brood te bakken: het Schoonrewoerds Goud. Voor het jaarlijkse oogstfeest maakte de bakker een speciaal oogstbroodje met de appels van de hoogstambomen en hij gebruikt de stroop ook in een Heerlijkheid Vijfheerenlanden ijs.

Verkoop van (h)eerlijke streekproducten
De (h)eerlijke streekproducten worden in de regio Vijfheerenlanden verkocht bij zo’n 50 wederverkopers. Dat zijn speciaalzaken, supermarkten, restaurants, maar ook voetbalkantines. Daarnaast heeft de Heerlijkheid een webshopzodat iedereen, ook ver buiten de regio, genieten kan van de smakelijke producten. De Appel & Perenstroop laat zich heel goed combineren met de Leerdammer Caractère kaas. Deze gerijpte Leerdammer kaas, geproduceerd in Schoonrewoerd,  is samen met de Appel & Perenstroop een niet te versmaden combinatie.

Biodiversiteit bevorderen
Behalve een goede bestemming vinden voor de oogst en de opbrengst daarvan weer ten goede laten komen aan de natuur, is ook één van de doelstellingen van de Heerlijkheid om de biodiversiteit van het natuurgebied te verbeteren. Door niet meer te spuiten, in het broedseizoen niet te maaien en daarna te hooien komen de graslanden en de rietkragen rondom de Wiel weer terug tot hun oorsprong. Op dit moment komen er 32 (broedende) vogels voor en 141 verschillende planten. Tijdens de natuurwandeling, die je op de website van de Heerlijkheid Vijfheerenlanden kun downloaden kun je de rietzanger, de kleine karekiet, soms een ijsvogel zien en de kattenstaart, dotter, ratelaar of koekoeksbloem bewonderen.

Tenslotte
De Stichting Heerlijkheid Vijfheerenlanden  heeft in de afgelopen vijf jaar al heel veel bereikt. De bekendheid groeide dankzij het Tv-programma Binnenste Buiten uit tot landelijke bekendheid. In 2022 maakten zij een prachtige bloesemreportage, die in mei werd uitgezonden op NPO2. Vanuit dat programma kreeg de Heerlijkheid een uitnodiging om zich in het najaar te presenteren tijdens het Binnenste Buiten Festival in Zaandam. Vele bezoekers uit Amsterdam en omgeving maakten kennis met de stichting. De afgelopen jaren was de Heerlijkheid op veel plekken te vinden met hun eigen (h)eerlijke verkoopwagen vol met streekproducten. Aan plannen en enthousiasme geen gebrek, dit jaar hoopt de stichting voor het eerst nieuwe hoogstambomen te planten om zo ook in de toekomst te kunnen blijven oogsten en het rondje langs de Wiel te kunnen blijven lopen.

Ad en Ton, bedankt voor de hartelijke ontvangst en mooie verhalen. De Hâneker wenst jullie succes bij alle stappen die jullie samen met de enthousiaste vrijwilligers nog gaan nemen. En na dit gesprek zullen wij het ‘rondje’ rond de Wiel zeker met andere ogen gaan zien en de site in de gaten houden, alsmede e.e.a. delen in ons netwerk. Op de uitgebreide website www.heerlijkheidvijfheerenlanden.nl vindt u prachtige reportages, de agenda en nog veel meer informatie over dit bijzondere natuurgebied in Schoonrewoerd.

Marjan van de Graaf en Willy Strube